تفاوت افساد فی‌الارض با محاربه چیست؟

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ در سه بخش گذشته عنوان شد، امنیت عمومی وقتی خلل می‌پذیرد که ناامنی جای امنیت را بگیرد و وقتی محارب می‌تواند چنین خوفی در جامعه پدید آورد که مردم را با اسلحه تهدید به قتل کند. اینکه در قرآن کریم محاربه و ستیز با بندگان خدا با اخلال به امنیت عمومی، محاربه با خدا معرفی شده به دلیل اهتمام فوق‌العاده شارع به حقوق انسان‌ها و حمایت از امنیت آنان است. به همین خاطر برای اخلالگران در امنیت عمومی مجازات اعدام تشریع شده است.

در این میان حقوقدانان و صاحب‌نظران از جنبه‌های مختلف اهمیت مجازات اعدام را متذکر شده‌اند. مجرمان خطرناکی که اقدامات متعدد برای اصلاح آنها انجام می‌شود، اما متنبه نمی‌شوند یا اشخاصی که علیه ارزش‌های اساسی و حیاتی جامعه مرتکب جرم می‌شوند، چاره‌ای جز طرد آنها باقی نمی‌ماند و می‌بایست با کیفر اعدام این موضوع را محقق کرد. افکار عمومی نیز این طرد را منطبق با عدالت می‌داند و اعدام این گروه از مجرمان را می‌پذیرد.

 
محاربه عبارت است از بیرون کشیدن سلاح یا مجهز و آماده کردن آن با هدف ترساندن مردم، ایجاد وحشت و سلب آسایش و امنیت عمومی یا به قصد ایجاد فساد در زمین به‌وسیله غارت مال با قهر و غلبه. اما علاوه بر کشیدن سلاح، قصد خاص تعرض به جان، مال یا ناموس مردم، برای تحقق این جرم ضرورت دارد و کسی را که مثلاً از ترس دیگران شلیک هوایی می‌کند، نمی‌توان محارب دانست.

محاربه و افساد فی الارض

با ملاحظه عبارت های فقیهان جای شک و شبهه‌ای باقی نمی‌ماند جرم افساد همان جرم محاربه نیست و دارای مصادیقی فراتر از آن است. برخی فقهای معاصر به صراحت عنوان کرده‌اند جرم افساد دارای مفهومی مستقل از محاربه است. در این زمینه استفتائاتی از مراجع معاصر به عمل آمده است که به دلیل اهمیت موضوع عیناً از نظر می‌گذرد:

سؤال: درباره محاربه و افساد فی‌الارض بفرمایید؛

1. آیا از نظر فقهی، مفهوم محارب با مفسد فی‌الارض تفاوت دارد؟

2. درباره مفسد فی‌الارض، مراد از «فی‌الارض» چیست و چه ملاکی دارد؟

آیت الله ناصر مکارم شیرازی

1 و 2. محارب به کسی گویند که با اسلحه مردم را تهدید کند و قصد جان یا مال یا ناموس مردم را داشته باشد و در محیط اجتماع ایجاد ناامنی کند. مفسد فی‌الارض کسی است که منشأ فساد گسترد‌ه‌ای در محیطی شود، هرچند بدون توسل به اسلحه باشد، مانند قاچاقچیان مواد مخدر و کسانی که مراکز فحشا را به طور گسترده ایجاد می‌کنند.

افساد فی الارض عبارت است از هر عملی که موجب بروز فساد گسترده‌ای شود، مانند توزیع گسترده مواد مخدر یا دایر کردن مکان ها و شبکه‌های فساد و فحشا در سطح وسیع

آیت الله حسین نوری همدانی

1.در بیشتر موارد فرق دارد. 2. مفسد فی‌الارض کسی است که امنیت اجتماعی را به هم بزند هرچند بدون توسل به اسلحه باشد (گنجینة آرای فقهی ـ قضایی: کد سؤال 6484).

حضرت امام خمینی (ره) نیز در پاسخ به سؤالی مرقوم داشتند: محارب و مفسد دو موضوع و تشخیص آن با محاکم صالحه است» (همان: کد سؤال 10985).

ایشان در پاسخ به سؤال دیگری فرمودند: افساد در صورتی است که مواد مخدر پخش به طوری که موجب ابتلای بسیاری شود یا به قصد این عمل یا با علم به این اثر (همان: کد سؤال 1130).

با عنایت به مباحث فقهی طرح شده، افساد فی‌الارض عبارت است از:

الف) هر عملی که آثار تخریبی گسترده‌ای را به وجود آورد: به بیان دیگر هر عملی که موجب بروز فساد گسترده‌ای شود، مانند توزیع گسترده مواد مخدر یا دایر کردن مکان ها و شبکه‌های فساد و فحشا در سطح وسیع. در چنین مواردی نفس عمل باید حاکی از قصد و سعی مرتکب در به فساد کشاندن جامعه تلقی و عنصر معنوی در آن مفروض گرفته شود. از این رو ایجاد شبکه‌های گسترده فحشا و قاچاق مواد مخدر به هر انگیزه‌ای مصداق افساد فی‌الارض خواهد بود.

ب) تکرار محرمات و اصرار بر ارتکاب معاصی و جرائم با وجود دست کم اجرای سه مرحله تعزیر یا حد برای همان جرم: در این مورد نیز تکرار عمل و اصرار بر آن کامل کننده عنصر معنوی است و حکایت از سعی مرتکب در بر پا کردن فساد در روی زمین تلقی می‌شود، مانند تکرار قتل اهل ذمه و بردگان، تکرار عمل نبش قبر و ... .

ج) اقدام به هر عملی با قصد به فساد کشاندن گسترده جامعه اسلامی هر چند در عمل چنین نتیجه‌ای محقق نشود: هر چند چنین موردی مطابق برخی فتاوا و ازجمله فتوای حضرت امام، از مصادیق افساد فی‌الارض است، اما پذیرش این مورد به عنوان افساد مشکل است و جای تردید فراوان دارد، زیرا در تحقق عرفی عنوان «افساد فی‌الارض»، تحقق خارجی فعل ضرورت دارد.

قانونگذار در ماده‌ ۲۸۶ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲ جرم افساد فی‌الارض را بیان کرده است و می‌گوید، هرکس به‌طور گسترده مرتکب جنایت علیه تمامیت جسمانی افراد، جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور، نشر اکاذیب، اخلال در نظام اقتصادی کشور، احراق و تخریب، پخش مواد سمی، میکروبی و خطرناک یا دایرکردن مراکز فساد و فحشا یا معاونت در آنها باشد، به‌گونه‌ای که موجب اخلال شدید در نظم عمومی کشور، ناامنی یا ورود خسارت عمده به تمامیت جسمانی افراد یا اموال عمومی و خصوصی یا سبب اشاعه‌ فساد یا فحشا در حد وسیع شود، مفسد فی‌الارض به‌شمار می رود و به مجازات اعدام محکوم می‌شود.

مفهوم ماده ۲۸۶ بسیار گسترده است و رفتارهای مجرمانه‌ بسیاری را دربرمی‌گیرد. ویژگی مهم این جرم گستردگی رفتار مجرمانه و نتیجه حاصل از آن است. هرکدام از رفتارهای ذکرشده در این ماده اگر ویژگی گستردگی را نداشته باشند، خود جرم مستقلی به‌شمار می‌روند و در قوانین گوناگون دارای مجازات ویژه‌ خود هستند.

به عنوان نمونه، به جرم دایرکردن مراکز فساد و فحشا، در ماده‌ ۶۳۹ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات تأکید شده است؛ اما هنگامی‌که این جرم در ابعادی گسترده رخ می‌دهد و قربانیان بسیاری را دربرمی‌گیرد، افساد فی‌الارض به‌شمار می‌رود و مجازات سنگین اعدام را به دنبال دارد. به‌عبارت دیگر، جرم افساد فی‌الارض مجموعه‌ای از جرائم علیه امنیت و آسایش عمومی، جرائم علیه اموال و نیز جرائم علیه عفت و اخلاق عمومی را که به‌طور گسترده رخ داده‌اند و دارای نتیجه وسیع هستند، دربرمی‌گیرد.